آیا طرح‌های مد از حمایت حقوق مالکیت فکری برخوردارند؟

آفرینش و نوآوری عنصری حیاتی به‌شمار می‌آید که رشد اقتصادی، کارآفرینی و اشتغال‌زایی، پیشرفت صنعتی و کیفیت زندگی سرورآفرین در گرو آن است.

مد یا فشن گونه‌ای از هنر، و آفریده‌های فکری طراحان هسته بنیادین صنعت مدو لباس است که جایگاه ویژه‌ای در تمامی عرصه‌ها از جمله، تجارت جهانی دارد. بنابراین، این آثار فکری و هنری که حاصل سرمایه‌گذاری هنگفت مادی و معنوی طراحان است باید برخوردار از حمایت‌های آثار هنری باشند.

رژیم کپی‌رایت یا حقوق مالکیت ادبی و هنریِ حقوق مالکیت فکری (در برخی متون یا سازمان‌ها عبارت «حقوق مالکیت معنوی» به‌کار برده می‌شود که با درست به‌نظر نمی‌رسد)، از جایگاه هنری آثار حمایت می‌کند. از اینرو، طرح‌های مد در پاره‌ای موارد و  با داشتن ویژگی‌های قانونی، موضوع حمایت نه‌چندان کافی این قانون قرار می‌گیرند. این در حالیست که  تصویب قانون ساماندهی مد و لباس 1385 و آیین‌نامه اجرایی آن مصوب 1387 راهکاری برای چالش‌های موجود و ره‌آورد خود نیست.

مالکیت صنعتی از دیگر رژیم‌های حقوق مالکیت فکری، در قالب علائم تجاری، طرح صنعتی، حق اختراع و به‌ندرت، اسرار تجاری تحت شرایطی مستقیم یا غیرمستقیم از طرح‌های مد حمایت می‌کنند. 

ماده 30 قانون ثبت اختراع، علائم تجاری و طرح‌های صنعتی، علامت تجاری را هر نشان قابل رؤیتی می‌داند که بتواند کالاها یا خدمات اشخاص حقیقی یا حقوقی را از هم متمایز کند…، بنابراین، علائم تجاری این آثار فکری و هنری و نه خود آنها از حمایت قانونی برخوردار است. امّا، تمامی آفریده های فکری مد دارای نشان، لوگو و علامت تجاری نیستند. 

در دنیای مد، تکنیک‌های طراحان می‌توانند اسرار تجاری باشد، مانند، فرایند دوخت میکاهای (نوعی طلق) معدنی روی پارچه ظریف از سوی طراح مد و لباس میریام کارلسون (Miriam Carlson). به‌هرحال، حتی اگر طرح‌های لباس محرمانه نگهداری شوند، می‌توان بیشتر لباس‌ها را به راحتی مهندسی معکوس کرد، بنابراین، اسرار تجاری حمایت اندکی برای طرح‌های مد فراهم می‌آورد.

ماده 1 و 2 قانون پیش‌گفته، اختراع را نتیجه فکر فرد می‌داند که شرایطی ازجمله، حاوی ابتکار جدید بودن و کاربرد صنعتی دارد و برای اولین بار فرآیند یا فرآورده‌ای خاص را ارائه  و مشکلی را در یک حرفه، فن، صنعت و مانند این‌ها حل می‌کند. 

به‌این ترتیب، به‌نظر می‌رسد، آفریده‌های فکری مد، چون فر‌آورده یا فرایندی خاص را آنهم به‌صورت جدید و همیشه با کاربرد صنعتی ارائه نمی‌کنند، در این رژیم جای نمی‌گیرند. به‌دیگر سخن، طرح‌های مد با ماهیت چرخه‌ای، بیشتر در پی هر چه زیبا و متنوع‌تر کردن پوشش‌ها و اکسسوری‌ها هستند تا حل مسئله‌ای در یک حرفه، فن یا صنعت، و در این راستا نیز، از تکنیک‌های هنری و گاه صنعتی بهره برده‌اند. در نتیجه، به ندرت می‌توانند تحت پوشش این رژیم حقوقی حمایت لازم را دریافت دارند.

Dr.Leila Aalikhani​