استفاده شخصی(استفاده منصفانه) به‌چه معناست؟

آیا حقوق ایران درباره استفاده شخصی از طرح‌های مد تعیین تکلیف کرده است؟

حقوق طراحان مد و لباس در برابر استفاده بدون مجوز طرح‌های‌شان، برای نفع شخصی، چیست؟

برابر موازین حقوق مالکیت فکری در به‎رسمیت شناختن حق انحصاری ذاتی پدیدآورنده اثر در برخورداری از حقوق مادی و معنوی و آزادی هرگونه بهره‌برداری از آن برای مدت‌ قانونی و یا قضایی، طراح مد باید بتواند در این مدت یگانه استفاده‌کننده و برخوردار از منافع و عایدات مادی و معنوی آفریده‌ی فکری خود باشد و استفاده اشخاص دیگر تنها درسایه‌ی اخذ مجوز از او امکان‌پذیر باشد. 

اما، در عمل دیده‌می‌شود که برخی اشخاص از طرح‌های مد بهره‌برداری شخصی می‌کنند که اغلب در مدتی صورت‌می‌پذیرد که نیازمند مجوز و رضایت صاحب اثر است. هنگامی‌که بهره‌برداری از آثار فکری صرفاً برای استفاده شخصی، آموزشی و …، با ویژگی «غیر انتفاعی» باشد به‌آن استفاده شخصی یا منصفانه گفته‌می‌شود. حال باید دید آیا استفاده شخصی از طرح‌های مد با وصف گفته‌شده مجاز است یا خیر؟

قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1348، در ماده (11) خود نسخه‌برداری از اثرهای بند (1) از ماده (2) یعنی کتاب، رساله، جزوه، نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی و فنی و ادبی و هنری، و نیز ضبط برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی را فقط درصورتی‌که برای استفاده شخصی و غیر انتفاعی باشد مجاز دانسته‌است. اگرچه این ماده مربوط به استفاده شخصی است اما، نمی‌توان از آن حکمی درباره استفاده شخصی از طرح‌های مد به‌دست داد.

این درحالی‌است که استفاده شخصی از این‌آثار فکری و هنری می‌تواند موجب افشا و دسترسی عمومی آنهم بدون مجوز قانونی این ‌آثار فکری و هنری شود. وانگهی، حالتی را فرض کنید که اشخاص بی‌شماری برای استفاده شخصی با دسترسی به‌طرح مد از آن بهره‌برداری کنند، شاید نتیجه‌ی فراگیر شدن آن تفاوتی با عرضه از طرق غیرقانونی نداشته‌باشد.

به‌هر ترتیب، قانون داخلی نسبت به مجازبودن استفاده شخصی از طرح‌های مد ساکت است و مجوز قانون مالکیت ادبی و هنری(کپی‌رایت) نیز منصرف از آن است.

Dr. Leila Aalikhani​